شرح درس خلاصه دستورنامه برای مخاطبان ایرانی؛ نشست اول

شرح درس کارگاه آشنایی مقدماتی با دستورنامه رابرت

نشست اول: ۲۴ دی ۹۹

فهرست مطالب:

• ۱ . خلاصه‌ای در مورد دستورنامه رابرت
• ۲. نخستین اصل قانون پارلمان: در هر زمان یک موضوع
• ۳. پیامدهای ناشی از اصل اول
• ۴ . معرفی مهم‌ترین پیشنهادهای پارلمان (۱)
• ۶. نظام رتبه‌بندی پیشنهادها

۱ خلاصه‌ای در مورد دستورنامه رابرت

نخستین ویرایش کتاب دستورنامه رابرت (رابرتز رولز آو اوردر) در سال ۱۸۷۶ در ایالات متحده آمریکا منتشر شد. ویرایش دهم آن که در ۸۰۰ صفحه در سال ۲۰۰۰ منتشر شده بود، به فارسی ترجمه و از طریق وب سایت آموزشی «کارگاه‌های آموزش دسترنامه رابرت»‌ در دسترس علاقمندان قرار گرفته است. ویرایش یازدهم آن در سال ۲۰۱۱ و ویرایش دوازدهم آن نیز در سال ۲۰۲۰ در آمریکا منتشر شد.

از آنجا که نام گردآورنده این کتاب هنری مارتین رابرت بود، این کتاب به «دستورنامه رابرت»‌ معروف شد. بعدها، پسر و نوه‌ی پسری او (هنر مارتین رابرت سوم)، با همکاری گروهی از حقوقدانان و فیلسوفان حقوق مسؤلیت بازنگری و روزآمدسازی آن را بر عهده گرفتند و به همین خاطر، کتاب دستورنامه رابرت جامع‌ترین و کامل‌ترین و مشهورترین کتابی است که قواعد اداره جامعه‌های مدرن را گردآوری و تشریح کرده است.

نگاهی به فهرست مطالب این کتاب نشان می‌دهد که قواعد و رویه‌های تشریح شده در این کتاب، قواعد و رویه‌هایی هستند برای اداره و سازماندهی به جامعه‌هایی که اعضای آن‌ها دارای حق رأی برابر هستند و قرار است حاکمیت و اعمال تصمیم در این جامعه‌ها بر اساس قرارداد مورد توافق بین اعضای این جامعه‌ها، یا اساسنامه و قانون اساسی باشد.
خوشبختانه، از دهه‌ها قبل در ایران روند تأسیس انواع جامعه‌های مبتنی بر اساسنامه و آئین‌نامه شروع شده است و حتی حکومت بر اساس قانون اساسی نیز یکی از دستاوردهای انقلاب مشروطه در ایران بوده است.

با این همه، مرور دقیق کتاب دستورنامه رابرت نشان می‌دهد که آشنایی ما با قواعد و رویه‌های مربوط به سازماندهی به جامعه‌های مدرن، بسیار ناقص و پر از تناقض هستند و به همین دلیل سازمان‌هایی که در ایران بر اساس اساسنامه و قانون اساسی تأسیس شده‌اند، درست کار نمی‌کنند.

گفتنی است که قواعد ناظر بر روند تصمیم‌گیری گروهی مثل قواعد ناظر بر حرکت مهره‌های شطرنج است که با چشم سر دیده نمی‌شوند. به همین خاطر، آشنایی مردم ما با این کتاب و با سیستم قواعدی که در آن تشریح شده است، می‌تواند آغاز یک تحول فرهنگی بزرگ باشد. چرا که ما را برای نخستین بار با قانون عام پارلمان، یا قواعد بازی دموکراسی آشنا خواهد کرد.

تأکید بر این نکته ضرور است که این قواعد محصول خلاقیت هنری مارتین رابرت نبوده است. بلکه، ریشه برخی از آن‌ها به حکومت‌های دولت/شهر‌های یونان باستان می‌رسد که از هزاره اول قبل از میلاد، قانون اساسی داشتند و نخستین دموکراسی یا حکومت مردم عادی (دموس) نیز به مدت ۲۰۰ سال، از قرن پنجمن تا سوم قبل از میلاد در آتن برقرار بود.

بعدها دولت‌/شهر روم نیز از قانون اساسی دولت‌/شهرهای یونان درس آموختند و جمهوری روم نیز برای قرن‌ها مرکزی برای کشف قواعد بازی دموکراسی بود.

بعد از فتح جزیره بریتانیای بزرگ در سال ۷۳ قبل از میلاد، به مدت ۴۰۰ سال امپراتوری یونان بر بخش جنوبی جزیره بریتانیای بزرگ حکومت کردند و طی این مدت، به پیشرفت سریع تمام جنبه‌های زندگی در این جزیره کمک کردند.

با افزایش تهاجم اقوام آنگلوساکسون به رومی‌های حاکم بر جزیره بریتانیای بزرگ، سرانجام رومیان این جزیره را ترک کردند و در جریان حاکمیت اقوام آنگلوساکسون بود که نشست‌های سران قبیله، به مرور به نشست‌های پارلمان تبدیل شد. با شکل گرفتن مجلس عوام در کنار مجلس اعیان بود که ضرورت تدوین قواعدی برای نظم بخشی به فعالیت‌های مستمر نمایندگان عوام ضرورت یافت.

اسناد موجود نشان می‌دهد نخستین قانونی که به عنوان اصل بدیهی قانون پارلمان شناخته می‌شود در سال ۱۵۸۱ در مجلس عوام انگلستان به رسمیت شناخته شد که بر اساس آن، در مجمع تصمیم‌گیری در هر زمان باید یک موضوع مورد بررسی قرار بگیرد و اگر تغییر موضوع ضرورت یافت باید با اجماع عمومی موضوع مورد بررسی عوض شود.

از دورن همین نخستین اصل است که به مرور سایر پیشنهادهای پارلمانی کشف و شناسایی شد که در قسمت‌های بعدی این نوشته بررسی خواهد شد.

گفتنی است که با گسترش قدرت امپراتوری بریتانیا در سراسر کره زمین، در سرزمین‌های تحت کنترل و حاکمیت آنان ساختارهای سیاسی و اجتماعی که ایجاد شد، کم و بیش بر اساس همین قواعد بود. به خصوص در قاره‌ی جدید، هر روستای جدیدی که توسط مهاجران انگلسی تأسیس می‌شد، یک شهرداری داشت که اساسانامه آن نحوه اداره شهر را با شرکت شهروندان همان روستا تعیین می‌کرد. بعدها این روستاها با هم متحد شدند و شهرها را تشکیل دادند و بعد از اتحاد شهر‌ها، ایالات به وجود آمد و در جریان جنگ استقلال آمریکا با بریتانیا، ۱۳ ایالت ساحل شرقی آمریکای شمالی، ایالات متحد آمریکا را تشکیل دادند.

پدران بنیان‌گذار، که نمایندگان ایالات‌ سیزدهگانه بودند، به دلیل آشنایی با همین قانون پارلمان بود که توانستند طی یک نشست سه‌ روزه، در مورد مهم‌ترین مسائل به توافق برسند و سر انجام حکومتی را بسازند که – خوب یا بد – و به خصوص با عنایت به ابزارهای اطلاع‌رسانی مدرن – در معرض دید همگان قرار دارد.

بعد‌ها و خارج از کنگره آمریکا، که کم و بیش طبق همین قواعد اداره می‌شد، موجی از روند تأسیس انواع انجمن‌ها و شرکت‌ها در آمریکا شکل کرفت و البته، شهروندان انگلیسی‌تبار که با قانون عام پارلمان آشنا بودند، به راحتی می‌توانستند مجامع خود را اداره کنند. اما بعدها، و به خصوص در ایالاتی مثل کالیفرنیا، که شهروندانی از ملت‌های مختلف در آن ساکن شده بودند، در مورد قانون عام پارلمان، یا قواعد عام اداره مجامع تصمیم‌گیری اختلاف‌هایی بروز می‌یافت و برای رفع همین اختلاف‌ها بود که هنری مارتین رابرت تصمیم گرفت این قواعد را گردآوری و به شکل منطقی تبیین و مرتب کند.

نخستین ویرایش کتاب وی، همانطور که گفته شد، در سال ۱۸۷۶ در آمریکا منتشر شد و با استقبال وسیع مردم مواجه شد. بسیاری از آمریکاییان که به حکومت دموکراسی اعتقاد داشتند، انجمن‌ها و کلوپ‌های مختلفی برای ترویج و آموزش این قواعد تشکیل دادند که هنوز نیز تحت عنوان انجمن ملی پارلمانتارین‌های آمریکا فعال هستند.

در حال حاضر، انواع سازمان‌ها، انجمن‌ها و شرکت‌هایی که در آمریکا تأسیس می‌شوند، در یکی از مواد آئین‌نامه خود کتاب دستورنامه رابرت، یا کتاب مشابه آن را به عنوان مرجع پارلمانی خود معرفی می‌کنند تا هر جا که اساسنامه و آئین‌نامه آنان ساکت بود، طبق قواعدی که در آن تشریح شده و کاربرد داشته باشد، رفتار کنند.

گفتنی است که این قواعد، درست مثل قواعد هندسه و حساب، صوری و فرمال هستند و به همین خاطر، در هر جمعی که بخواهند به صورت گروهی تصمیم بگیرند و تمام حقوق تمام اعضای آن گروه هم با هم برابر باشد، قابل استفاده هستند.

۲. نخستین اصل قانون پارلمان: در هر زمان یک موضوع

همانطور که گفته شد، نخستین اصل قانون پارلمان که در سال ۱۵۸۱ در مجلس عوام پارلمان انگلیس به رسمت شناخته شد، اصل در هر زمان یک موضوع است.

بر اساس این اصل، از هنگامی که جلسه به صورت رسمی و قانونی فعالیت خود را شروع می‌کند، و همه چیز باید طبق قواعد انجام شود، در هر زمان کل اعضای مجمع باید در باره یک موضوع مذاکره کنند و تصمیم بگیرند.
درستی این گزاره، بدون نیاز به ارایه دلیل، روشن و بدیهی است و به همین خاطر این گزاره نخستین «اصل» از اصول بنیادین قانون عام پارلمان است.

توجه دارید که برای استدلال در حوزه فلسفه، از جمله فلسفه حق، باید از استدلال بهره گرفت و مبنای استدلال هم حرکت از اصولی است که درستی آن‌ها بداهتا معلوم است. و اصل در هر زمان یک موضوع، نخستین اصل از اصولی است که بر اساس آن‌ها درستی و عادلانه بودن قواعد قانون عام پارلمان، که حقوق برابر اعضا را در جریان بازی پارلمانی تعیین و تبیین می‌کنند، استدلال می‌شود.

به مرور و در جریان این بحث‌ها سایر اصول زیربنایی قانون عام پارلمانی تشریح خواهد شد.
به یاد داشته باشید که این اصول و قواعد حافظ آن‌ها (که در آینده تشریح می‌شود) حتی با موافقت تمام اعضای یک انجمن نیز قابل نقض و حتی قابل تعلیق نیستند.

نکته بسیار مهم دیگری که جا دارد به آن توجه کنیم این است که این اصل هنوز برای ما ناشناخته مانده است. به همین خاطر، در مجامع تصمیم‌گیری ما، یک عضو، وقتی نوبت می‌گیرد، حق خود می‌داند که در نطق خود به هر نکته‌ای که خواست بپردازد و اگر مدیر جلسه مانع شود، اعتراض می‌کند که آیا شما هم آزادی بیان ما را نقض می‌کنید؟!
در حالیکه، تمام اعضای یک مجمع تصمیم‌گیری باید در هر زمان توافق کنند که فقط به یک موضوع بپردازند.

۳. پیامدهای ناشی از اصل اول

البته، همین اصل بسیار بدیهی و ساده، پیامدهای بسیار مهمی دارد. چه پیامدهایی؟

می‌شود این پیامدها را بر شمرد و به اختصار توضیح داد. اما برای درک بهتر آن‌ها باید با این قواعد بازی کرد و در جریان بازی متوجه این پیامدها شد. به همین خاطر خوب است این بحث را موقتا در همین جا رها کنیم و به موضوع دیگری بپردازم تا زمینه برای درک این موضوع آماده شود.

۴ . معرفی مهم‌ترین پیشنهادهای پارلمان (۱)

بی‌تردید مهم‌ترین و در عین حال دشوارترین قسمت کتاب دستورنامه رابرت به موضوع «پیشنهادهای پارلمانی» مربوط می‌شود که حدود ۴۰۰ صفحه از حجم کتاب را به خود اختصاص داده است. هنری مارتین رابرت هم ابتدا فقط قواعد ناظر بر پیشنهادهای پارلمانی را در کتاب خود گردآوری کرده بود. اما به توصیه همسرش، بخش دوم کتاب را در مورد سایر قواعد اداره انجمن‌ها نوشت و به کتاب اضافه کرد. بدیهی است که قواعد و رویه‌های بخش دوم کتاب بسیار ساده‌تر هستند و فهم آن‌ها راحت است.

به همین خاطر، در هر کارگاه آموزش قواعد دستورنامه رابرت، بخش مهم و عمده‌ی وقت کارگاه باید صرف معرفی این قواعد شود.

در تمام ۴ جلسه این کارگاه نیز بخش مهمی از وقت جلسات صرف آشنایی با قواعد ناظر بر پیشنهادهای پارلمانی خواهد شد. اما پیشنهاد پارلمانی چه معنایی دارد؟

همه ما با اصطلاح «پیشنهاد» آشنا هستیم. این واژه از دو واژه «پیش» و «نهاد» تشکیل شده است: یعنی چیزی را جلو نهادن، ارایه دادن، مطرح کردن و از این قبیل.

در مجامع تصمیم‌گیری، هر موضوعی که قرار است در مجمع برای بررسی و اخذ تصمیم در مورد آن مطرح شود، از طریق یک «پینشهاد پارلمانی» مطرح می‌شود.

ممکن است عضوی در مجمع تصمیم‌گیری کاری خلاف قاعده انجام دهد و مدیر جلسه نیز مانع رفتار غیرقانونی آن عضو نشود. در این صورت، هر عضو دیگری وظیفه دارد که به مدیر جلسه «اخطار دستور» بدهد. یعنی به مدیر جلسه اعتراض کند که چرا جلوی این عضو را که کار خلاف می‌کند، نمی‌گیرید؟

حتی همین «اخطار دستور» دادن نیز، در واقع یک نوع «پیشنهاد» کردن است. اسم این پیشنهاد هم همین است: «اخطار دستور»

یک مثال دیگر.

ممکن است یک عضو مجمع تصمیم‌گیری، با قانون عام پارلمانی آشنا نباشد و نداند که اگر بخواهد بگوید که به جای این موضوع که داریم بررسی می‌کنم، فلان موضوع دیگر را بررسی کنیم. اما نمی‌داند منظور خودش را چطور بیان کند.
بدیهی است باید از مدیر جلسه، که با تمام این قواعد آشناست، بپرسد. این عمل پرسیدن هم یک نوع «پینشهاد» کردن، یک نوع چیزی را جلو گذاشتن است. اسم این پیشنهاد این است: سؤال پارلمانی.

البته، در جریان بازی، به مرور با تمام پیشنهادهای پارلمانی آشنا خواهید شد. اما، فعلا همین قدر بس است که بدانیم، برای هر عملی که ما در جریان تصمیم‌گیری گروهی به آن احتیاج پیدا می‌کنیم، یک اسم مشخص گذاشته‌اند. وقتی تمام اعضای یک مجمع با این اسامی و با انواع پیشنهادها و تعاریف و کارکرد آن‌ها آشنا شوند، تازه یک زبان مشترک پیدا می‌کنند که اگر با این زبان مشترک با هم حرف بزنند زبان یکدیگر را خوب می‌فهمند و دیگر دچار سوءتفاهم نخواهند شد.

بعدها که با این مفاهیم و قواعد آن بیشتر آشنا شوید خواهید دید که این مفاهیم و قواعد ناظر بر آن‌ها دست کمی از ریاضیات ندارد. و اگر تصور اینکه بدون ریاضیات می‌شد کاری کرد، بدون این مفاهیم و قواعد ناشی از آن‌ها هم تصمیم‌گیری گروهی غیر ممکن خواهد شد.

قابل ذکر است که تا کنون بشریت ۸۶ پیشنهاد پارلمانی را شناسایی کرده است. بخش مهمی از این ۸۶ پیشنهاد، پیشنهادهای اصلی ضمنی هستند که قواعد تمام آن‌ها مثل هم است. اما حدود ۳۰ پیشنهاد از پیشنهادهای پارلمانی، کارگردهای بسیار متفاوت و متوعی دارند که باید کارکرد آن‌ها و قواعد ناظر بر روابط آن‌ها را – که همه به صورت منطقی استنتاج شده‌اند – فرا گرفت.

یکی از مهم‌ترین پیشنهادهای پارلمانی، «پیشنهاد اصلی» است. البته، ما دو نوع پیشنهاد اصلی داریم. پیشنهاد اصلی اولیه، و پیشنهاد اصلی صمنی. اما فعلا کافی است بدانیم آن پیشنهادی که برای نخستین بار یک کار قائم به ذات را در برابر مجمع مطرح می‌کند، پیشنهاد اصلی اولیه است.

در واقع پیشنهاد اصلی اولیه، همان معنای رایجی است که ما از پیشنهاد داریم: یعنی دادن طرحی به مجمع و تقاضا برای آنکه مجمع انجام آن طرح را تصویب کند.

برای ادامه بحث یک پیشنهاد اصلی به عنوان مثال مطرح می‌کنیم:

پیشنهاد می‌شود کمیته‌ای سه نفره مرکب از آقایان علیپور، تفکری و ظریفی تشکیل شود و پیش‌نویس آئیننامه اداره نشست‌های سازمان معلمان ایران را تهیه کرده و قبل از خرداد ماه ۱۴۰۰ به دبیرکل سازمان ارایه کند.

خوب. این یک نمونه از یک پیشنهاد اصلی اولیه است: یعنی انجام یک کار قائم به ذات را که به کار دیگری وابسته نباشد برای نخستین بار در برابر مجمع بگذارد. آن کار چیست؟ تشکیل یک کمیته. برای چی؟ برای تدوین پیش‌نویس آئین‌نامه اداره جلسات سازمان معلمان. توسط چه کسی؟ سه نفر از اعضا. تا کی؟ اول خرداد ۱۴۰۰

خوب. این نخستین نوع از مهم‌ترین پیشنهادهای پارلمانی.

۶. نظام رتبه‌بندی پیشنهادها

داستان پیشنهادهای پارلمانی بسیار طولانی است. هر پیشنهاد ۸ خصوصیت استاندارد دارد که در همه پیشنهادهای پارلمانی مشترک هستند. اما هر پیشنهاد برخی خصوصیات خاص خودش را هم دارد. این خصوصیات را به مرور فرا خواهیم گرفت. اما یکی از مهم‌ترین این خصوصیات که اتفاقا درک آن هم از بقیه دشوارتر است، رتبه‌ پیشنهادهای مختلف است. یعنی چی؟

خیلی ساده یعنی اینکه: اگر ما در این لحظه داریم یکی از پیشنهاد‌های پارلمانی، مثلا پیشنهاد الف را بررسی می‌کنیم، اگر کسی پیشنهاد دیگری را مطرح کرد، که اسم آن را فعلا پیشنهاد «ب» می‌گذاریم، در آن صورت، اگر طبق قواعد ناظر بر پیشنهاد، بتوانیم پیشنهاد الف را موقتا کنار بگذاریم و پیشنهاد «ب» را در دست بگیریم، در آن صورت می‌گویم: پیشنهاد «ب» از پیشنهاد «الف» اولویت دارد و رتبه بالاتری نسبت به پیشنهاد الف دارد. اما اگر نشود پیشنهاد «ب» را به جای پیشنهاد «الف» دست گرفت، در آن صورت می‌گوییم: پیشنهاد الف نسبت به پیشنهاد «ب» اولویت بیتشری دارد. یعنی در جریان بررسی این دو پیشنهاد، باید اول پیشنهاد الف را بررسی کنیم و بعد به سراغ پیشنهاد الف برویم.

بله. باید اعتراف کرد که قضیه کمی پیچیده شد. چه باید کرد؟

راه حلش ساده است. باید با چندتا از پیشنهادهای پارلمانی بیشتر آشنا شد. آنوقت در خواهیم یافت که نظام رتبه بندی پیشنهادها هم بسیار منطقی است و اصلا لازم نیست این قواعد را حفظ کینم. بلکه به صورت خود به خودی معلوم و آشکار خواهد بود.

بله. برآی آشنایی بهتر با پیشنهادهای پارلمانی، بهتریک کار این است که به صورت دسته جمعی تصمیم‌گیری کنیم. مدیر جلسه به مرور این پیشنهادها و خصوصیات آن‌ها را توضیح می‌دهد. به طوری که اصلا لازم نیست یک ذره هم نگران باشیم.

مراحله ششگانه طرح پیشنهاد

البته، قرار بود مراحل ششگانه طرح پیشنهادها را در نشست دوم مطرح کنیم. بدیهی است که این قواعد را هم باید در طول نشست‌های مختلفی که برای تصمیم‌گیری برگزار می‌کنیم مورد بحث قرار بدهیم. اما در ادامه این مراحل به اختصار توضیح داده می‌شود، تا بعد از تمرین روند بررسی و تصویب یک پیشنهاد اصلی، با چند پیشنهاد پارلمانی دیگر هم آشنا شویم تا بتوانیم خصوصیات هشتگانه استاندارد پیشنهاد‌ها، و از جمله نظام رتبه‌بندی پیشنهادها را درک کنیم.

هر پیشنهاد طی شش مرحله زیر در برابر مجمع مطرح می‌شود:

• ۱ . طرح پیشنهاد
• ۲ . حمایت از پیشنهاد
• ۳. قرائت پیشنهاد
• ۴. مذاکره در مورد پیشنهاد
• ۵. اخذ رأی
• ۶ . اعلام نتایج

بدیهی است که قواعد بازی پارلمنی از یک مرحله به مرحله بعد تغییر می‌کند. اما نگران نباشید. در جریان بازی و به مرور با تمام این قواعد آشنا می‌شوید و متوجه خواهید شد که چقدر ساده هستند.

فعلا تمام