روزشمار «جریان اصلی»

پیشگفتار

اکنون که ترجمه ویرایش دوازدهم کتاب دستورنامه رابرت به صورت عمومی منتشر شده است و فعالان اجتماعی علاقمند در سراسر کشور به قواعد مندرج در این کتاب دسترسی دارند، لازم است دستاوردهای آن گروه از فعالان اجتماعی حرفه‌ای که از سال ۱۳۹۱ کوشیده‌اند تا در یک تجربه مشترک، این قواعد را فرا بگیرند و به صورت گروهی بازی کردن در چارچوب این قواعد را تمرین کنند، در اختیار تمام فعالان اجتماعی علاقمند قرار بگیرد تا – به اصطلاح – مجبور نباشند چرخ‌ها را از نو بسازند و کارها را از صفر شروع کنند.

این نوشته نخستین نوشته از مجموعه کتاب‌هایی است که –گوش شیطان کر- قرار است تحت عنوان کلی «تجربه یک جهس فرهنگی» به مرور منتشر شوند که همه یک هدف را دنبال می‌کنند: توضیح‌ و تحلیل دستاوردهای آن گروه از فعالان اجتماعی که با شرکت در کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت (کادرها) امکان تحقق این تجربه ملی را فراهم آوردند.

نخستین گروه از این فعالان اجتماعی (که نام آنان در متن کتاب ذکر شده است) ، نخستین نشست خود را، با عنوان «کارگاه هم‌اندیشی عرف پارلمانی»، روز یکشنبه ۱۷ اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۱ در سالن هیأت مدیره انجمن شرکت‌های ساختمانی تهران و با میزبانی آقای مهندس محمد عطاردیان برگزار کرد. هدف اعلام شده این گروه از فعالان اجتماعی، ۱) آشنایی تدریجی با قواعد مندرج در دستورنامه رابرت، ۲) تمرین بازی گروهی بر اساس این قواعد، ۳) هم‌اندیشی در کشف روش‌های مناسب به کارگیری این قواعد در ایران، و۴) تأسیس انجمن اصلی بر اساس همین تجربه‌ها بود. این نوشته، به عنوان نخستین مجلّد از مجموعه مجلّدات «تجربه یک جهش فرهنگی»، روزشمار نشست‌های این گروه را گزارش می‌کند.
«کارگاه‌ هم‌اندیشی عرف پارلمانی» از ۱۷ اردیبهشت آن سال تا ۹ شهریور سال ۱۳۹۳، چهل و نُه نشست برگزار کرد و، به رغم دستاوردهای آموزشی عظیمی که داشت، به نحوی خاتمه یافت که می‌توان آن را یک شکست کامل به حساب آورد.

با این همه، کارگاره‌های آموزش دستورنامه رابرت با همت فعالان اجتماعی دیگر، به فعالیت‌های خود ادامه دادند تا سرانجام و به تدریج‌، روش‌های مناسب‌تر آموزش و تمرین این قواعد به عنوان دستاورد مشترک فعالان اجتماعی ایرانی کشف شد و اعضای نخستین کارگاه آموزش دستورنامه رابرت، دومین دوره از تلاش‌های خود برای باز‌اندیشی در مورد تجربه‌های جدید به کارگیری این قواعد را آغاز کرد.

نخستین نشست دوره دوم فعالیت‌های این گروه، با عنوان «گروه حامیان تأسیس انجمن اصلی» روز ۱۹ اسفند ۱۳۹۸ – این بار هم به میزبانی آقای مهندس محمد عطاردیان و در سالن هیأت مدیره انجمن شرکت‌های ساختمانی تهران- برگزار شد و در چهل و نهمین نشست خود در روز ۲۹ فروردین ۱۴۰۲، کمیته‌ی اجرایی برگزاری نخستین مجمع مؤسس انجمن اصلی را تشکیل داد تا به این ترتیب، با تشکیل نخستین مجمع مؤسس انجمن اصلی، فعالیت‌ این دوره از نخستین گروه فعالان اجتماعی در قالب «انجمن اصلی» ادامه ‌یابد. این نوشته، فعالیت‌های آموزشی‌پژوهشی این گروه را، در دو دوره اول، از ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳، و دوره دوم، از ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲، گزارش می‌دهد.

البته، همزمان با فعالیت این گروه که در واقع جریان اصلی را در میان سایر جریان‌های تجربه جهش فرهنگی تشکیل می‌دهد، کارگاه‌های متعدد و متنوع دیگری در زمان‌های مختلف و با شرکت‌ فعالان اجتماعی گوناگون تشکیل شده است که بخش‌های بعدی این فصل از مجموعه‌ی «تجربه یک جهش فرهنگی» به روایت آن‌ها خواهد پرداخت و به زودی در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت.

با این همه، با اطمینان می‌توان گفت اگر حمایت بی‌دریغ اعضای جریان اصلی نبود، تحقق این تجربه‌ی ملی نامحتمل به نظر می‌رسید. بنا بر این، یکی از پرسش‌هایی که باید به آن پاسخ داد این است که: کدام عوامل اجتماعی سبب شدند تا اعضای «جریان اصلی» که از فعالان اجتماعی بسیار پرمشغله هم بودند، با از خودگذشتی تحسین‌برانگیز بخش قابل‌توجهی از مهم‌ترین سرمایه‌ی‌ خود را ـ عمر خود – را صرف این تجربه ملی کنند؟ بخشی از طرح «تجربه یک جهش فرهنگی» ـ که در آینده دورتر منتشر خواهد شد ـ به همین پرسش پاسخ خواهد داد.

اما اجمالاً لازم است خاطر نشان شود که مترجم کتاب دستورنامه رابرت، و بعدها، مربی «کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت»، از اواخر دهه شصت، که فعالیت‌های نویسندگی خود را آغاز کرده است، چه به عنوان سردبیر و ناشر مجلات تخصصی، و چه به عنوان نویسنده فیلمنامه و کارگردان، از نزدیک با بسیاری ازاعضای «جریان اصلی» همکاری کرده است و بیش از دو دهه شناخت اعضای این گروه از وی، سرمایه اجتماعی هنگفتی فراهم آورد که، همه، نثار تحقق این تجربه ملی شد. تمام آن نشریات و مجلات و اسناد در آرشیو دفتر کادرها حفظ شده است و بر اساس همان‌ها، تاریخ انباشت تدریجی این سرمایه عظیم اجتماعی نیز روزی ـ گوش شیطان کر ـ روایت خواهد شد.

خاطرات زیرخاکی

همانطور که گفته شد، تجربه مشارکت در تأسیس انواع انجمن‌ها و برگزاری کارگا‌های آموزش دستورنامه رابرت برای فعالان اجتماعی گوناگون، که ـ مانند همین نوشته ـ با عنوان کلی (و موقت) «روزشمار رویدادها» منتشر خواهند شد، بیشتر بر اساس دستورجلسات و صورتجلساتی تنظیم می‌شوند که به عنوان بخشی از تمرین تأسیس جامعه/انجمن‌های تراز نوین، براساس قواعد دستورنامه تهیه شده‌اند. بدیهی است که در هر نشستِ هر کارگاهِ آموزشی رویدادهای پارلمانی متعددی بروز می‌یافت که اسناد حقوقی رسمی آن جلسات ظرفیت ثبت و تحلیل آن‌ها و جمع‌بندی درس‌های برآمده از آن‌ها را نداشتند. از همین رو،‌ مربی کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت ضروری می‌یافت که تمام آن تجربه‌ها را در یادداشت‌های خود ثبت و تحلیل کند. مجموعه این یادداشت‌ها با عنوان «خاطرات زیرخاکی»، بخش بزرگی از «تجربه یک جهش فرهنگی» را گزارش می‌دهد که به زودی به صورت کاغذی نیز منتشر خواهد شد. (متن الکترونیکی بسیاری از آن‌ها در همین وب‌سایت در دسترس است).

دستورنامه برای ایرانیان

به نظر نمی‌رسد بتوان مجموعه قواعد قانون عام پارلمانی را، جامع‌تر، کامل‌تر و منسجم‌تر از آن طور که در کتاب دستورنامه رابرت مرتب شده‌ است، تنظیم کرد. کتاب‌های زیادی قانون عام پارلمانی ـ یا آنچه را که به نام قانون اساسی نامکتوب انگلستان شناخته می‌شود – مدون و مکتوب کرده‌اند. اما هنری مارتین رابرت، که خلاصه‌ای از آن قواعد را برای استفاده در مجامع مشورتی‌ غیر از نهادهای قانون‌گذاری تهیه و در سال ۱۸۷۶ منتشر کرد، این شانس را یافت که بازماندگانش اثر وی را به صورت مرتب و مستمر بازنگری کنند به نحوی که دوازدهمین ویرایش آن که در سال ۲۰۲۰منتشر شده است، و ترجمه فارسی همین ویرایش است که ـ به صورت عمومی ـ در اختیار علاقمندان ایرانی هم قرار گرفته است، نمونه قواعد مورد نیاز برای مجامع الکترونیکی را هم ارایه داده است.

با این همه باید به این نکته مهم توجه کرد که قواعد قانون عام پارلمانی، در واقع یک مجموعه قواعد و رویه‌های پارلمانی یک ملت است که به مرور و بدون طرح قبلی و بنا به ضرورت بر سر آن‌ها به توافق رسیده‌اند. به همین خاطر، نمی‌توان از کسانی که چنان تجربه‌ها و چنین توافق‌های تاریخی بر سر چنین قواعدی را ندارند، ‌توقع داشت که طبق این قواعد به توافق برسند.

«تجربه یک جهش فرهنگی» صِرفِ ترجمه و انتشار کتاب دستورنامه و یا حتی آموختن قواعد مندرج درآن‌ نیست. محتوای اصلی این تجربه ملی، گذر از تقلید و رسیدن به مرحله اجتهاد در دیسیپلین «حقوق پارلمانی» ـ به مثابه یک شاخته تخصصی از علم حقوق، است.

«قانون»: نه یک کلمه،‌که یک فرهنگ

بیش از یک قرن از آشنایی روشنفکران ایران با مفهوم «قانون» می‌‌گذرد. اما تجربه این جهش فرهنگی نشان می‌دهد که قانون «یک کلمه» نیست بلکه یک فرهنگ است که ریشه در تمدن دوران کلاسیک یونان باستان دارد.
این که بسیاری از ایرانیان درتمام دوران تاریخ معاصر خود در رؤیای حکومت مشروط در چاچوب قانون به سر برده‌اند، برای تحقق این رؤیا کافی نبوده و نخواهد بود. تجربه این جهش فرهنگی نشان می‌دهد که قانون عام پارلمان – که در واقع مجموعه‌ای از رویه‌های منطقیِ مورد توافق یک ملت است- همان قانونی است که اِعمال اراده اکثریت را مشروط می‌کند. بنا بر این، حکومت مشروطه، در واقع یعنی، اِعمال اراده اکثریت در چاچوب قانون عام، منطقی و عقلیِ پارلمانی.

تجربه‌های کارگاه‌های‌ آموزش دستورنامه رابرت نشان داد که هرچند دستورنامه رابرت بهترین و جامع‌ترین کتاب آموزشی قانون عام پارلمانی است، اما نمی‌توان و نباید از ایرانیان توقع داشت در چارچوب قواعدی اختلاف‌های سیاسی خود را حل کنند که هیچ شناختی و هیچ توافق ملی روی آن‌ها ندارند.

تازه بعد از انتشار عمومی ترجمه فارسی دستورنامه رابرت، و بعد از انتشار تدریجی تجربه‌های این جهش فرهنگی، زمینه برای نگارش انواع راهنماها برای مخاطبان ایرانی با نیازهای متنوع و متفاوت فراهم خواهد شد تا تجربه‌های موفقِ به کارگیری این قواعد را در اختیار آنان قرار دهد. از همین رو، بخشی از طرح کلی «تجربه یک جهش فرهنگی» به انتشار انواع راهنماها برای تشکیل انواع جامعه/انجمن‌ها اختصاص داده خواهد شد.

گفتمان جامع جایگزین

همان طور که نمی‌توان از کسی که مسلمان نیست توقع داشت درمراسم نماز جماعت شرکت کند، شرکت درمجامع مشورتی در چارچوب قواعد نسبتاً پیجیده قانون عام پارلمانی نیز مستلزم مجموعه‌ای از پیش‌نیازهای فرهنگی است که بدون آن‌ها شکل‌گیری «جامعه سیاسی» نیز که پیش شرط حاکمیت مشروط به قانون است، ممتنع باقی خواهد ماند.
به نظر می‌رسد دستورنامه رابرت چونان یک منطومه حقوقی، ظرفیت این را دارد که به مثابه هسته مرکزی یک گفتمان جامع جایگزین عمل کند. انتظار می‌رود این گفتمان جامع جایگزین به مرور فرهنگ تقلیدی غالب را به فرهنگ تئوریک و عقلی متحول سازد.

با اعتقاد به چنین باوری است که طرح ملی «گام‌راه‌های ارتقای پروفشن‌گرایی در شبه‌پروفشن‌های ایرانی» تهیه و برای تصویب به «گروه حامیان تأسیس انجمن اصلی» تقدیم شد و گزارش اجمالی آن در این کتاب آمده است. . [1]

سابقه ترویج مفاهیم «کد اتیکز» و «پروفشن» در نوشته‌های مترجم دستورنامه رابرت به دهه هفتاد و هشتاد برمی‌گردد. در جریان انتشار نشریاتی مثل «دارو و درمان»، «رسانه داروپخش»، فصلنامه و خبرنامه «انجمن داروسازان»، «پیام جراح»، و «اتیکز» (نشریه مؤسسه اخلاق پزشکی ایرانیان)، این مفاهیم مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گرفت و دستاوردهای آن پژوهش‌ها در سطح ملی منتشر می‌شد و حتی روند تأسیس یک «شورای عالی» برای بازآفرینی پروفشن‌ها از شبه‌پروفشن‌های دولتی نیز کلیدخورد. اما همان مشکل اصلی مانع ادامه راه شد: فقدان قواعد عادلانه و مورد توافق برای مدیریت اختلاف‌ها.

با کشف «دستورنامه رابرت» به عنوان کلید حل این مشکل، آن امید فرومرده زنده شد که طرح ملی «باز‌آفرینی پروفشن‌ها» از نو دردستور قرار بگیرد. به ویژه که پارلمانتارین‌ها، یعنی متخصصان قانون عام پارلمانی به مثابه ‌ام‌القوانین، نیز خودشان را یک «پروفشن» می‌دانند و ارتقای سایر پروفشن‌ها، در گرو تأسیس و شکل‌گیری پروفشن‌ پارلمانتارین‌ها (یا کادرها) در ایران است.

در چارچوب طرح «تجربه یک جهش فرهنگی»، به مثابه «گفتمان جامع جایگزین»، تا کنون دو کتاب نیز که برای تدریس در«گام‌راه‌های ارتقای پروفشن‌گرایی» ضروری است، انتخاب شده و ترجمه آن‌ها نیز به پایان رسیده و به زودی منتشر خواهند شد. [2]

دموکراسی آتنی، که درگام‌راه «سیاست»‌ تدریس خواهد شد، نشان می‌دهد که چطور سابقه بعضی از قواعد و رویه‌های پارلمانی به دولت‌شهر‌های یونان باستان می‌رسد و بین دموکراسی آتنی و دموکراسی‌های دیگر چه روابطی برقرار است.
«تفسیر خط به خط در باره جان ارسطو» نیز درگام راه «فلسفه و منطق» مورد بحث قرار خواهد گرفت. این کتاب، می‌تواند درک ارسطوشناسان ایرانی را از فلسفه ارسطو به نحوی متحول سازد تا جنبش نوارسطویی را که طی ۵۰ سال اخیر در فلسفه تحلیلی به ظهور رسیده است بهتر درک کنند. به نظر می‌رسد قرائت نوین از فلسفه ارسطو سنگ‌بنای مناسبی برای خلق و بسط «گفتمان جامع جایگزین» فراهم می‌آورد تا ـ شاید ـ تقلید در علوم انسانی، به بازآفرینی ایران‌شناسی بینجامد.

به امید آینده
داود حسین
جمعه ۱۹ خرداد ۱۴۰۲