خلاصه دستورنامه رابرت

پیشگفتار

این کتاب نخستین «کتاب کادرها» است که در مجموعه کتاب‌های «تجربه یک جهش فرهنگی» منتشر می‌شود. «کتاب کادرها» چیست و با «تجربه یک جهش فرهنگی» چه نسبتی دارد؟ این نوشته ضمن پاسخ اجمالی به این پرسش می‌کوشد چشم‌انداز «جهش فرهنگی» و نسبت آن را با «دستورنامه رابرت»، برای آن دسته از خوانندگانی که از این ماجرا بی‌خبرند، توضیح دهد.

«کادرها» سرواژه‌های عبارت «کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت» است، و عنوان اصلی این کتاب هم، «خلاصه دستورنامه رابرت» است. با این حساب، می‌شود گفت منظور از «کتاب کادرها»، کتاب‌هایی است که از سوی دفتر کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت (دفتر کادرها) برای کسانی منتشر شده یا می‌شود که در این کارگاه‌ها شرکت کرده‌اند و کم‌وبیش با قواعدی که در این کتاب تشریح شده است، آشنا شده‌اند.

البته، واژه «کادر»، علاوه بر معنای «قاب»، به معنای گروه کوچکی از افراد آموزش‌دیده است که می‌توانند سازمان‌های بزرگ ایجاد کنند. نیز، به معنای گروهی است که به یک عقیده اعتقاد راسخ دارند. به هر یک از اعضای چنین گروهی نیز «کادر» گفته می‌شود. هدف کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت هم، از یک منظر، تربیت «کادر» است. زیرا «دستورنامه رابرت» هم مهارت ساخت انواع جامعه/انجمن /سازمان‌های کوچک یا بزرگ را در اختیار می‌گذارد.

«رابرت» نام فامیل «هنری مارتین رابرت»، مؤلف اصلی کتاب است که ویرایش نخست آن را در سال ۱۸۷۶ در ایالات متحد آمریکا منتشر کرد. این کتاب و بسیاری از کتاب‌های مشابه این کتاب، که در آمریکا منتشر شده و می‌شوند، قواعد اداره مجامع تصمیم‌گیری را گردآوری کرده‌اند که سابقه بعضی از آن قواعد، به مجامع تصمیم‌گیری در دولت‌شهرهای یونان باستان می‌رسد، اما بخش اصلی و عمدهٔ آن‌ها، طی هشت قرن، و از طریق آزمون‌وخطا در پارلمان انگلستان ساخته و پرداخته شد و بعدها، همراه با مهاجران انگلیسی به قاره جدید رفت. اما حضور مهاجران غیرانگلیسی‌تبار در آمریکا، که با این قواعد آشنا نبودند، تدوین چنین کتاب‌هایی را ضروری ساخت.

اما «هنری مارتین رابرت» این شانس را داشت که بازماندگانش بعد از مرگش مؤسسه‌ای برای ویرایش مستمر این کتاب سازمان دادند به‌نحوی‌که اکنون دوازدهمین ویرایش کتاب «دستورنامه رابرت»، که از سوی همان مؤسسه منتشر شده است، به‌عنوان مرجع پارلمانی معتبر، در سطح جهان، شناخته می‌شود.

تاریخچه مواجهه ایرانیان با دستورنامه رابرت
چهارمین مواجهه ایرانیان با دستورنامه رابرت روز سه‌شنبه ۲۱ فروردین ۱۳۸۶ (۷ آوریل ۲۰۰۷) رخ داده است: از مدت‌ها قبل از این تاریخ، مترجم کتاب «دستورنامه رابرت»، در جستجوی کشف علتِ قابل‌درمان ناتوانی ایرانیان در ساخت حکومت مبتنی بر قانون، مشغول بررسی اساسنامه‌های انواع سازمان‌ها بود که متوجه شد در بندی از اساسنامه‌های بسیاری از سازمان‌های آمریکایی «آخرین ویرایش کتاب دستورنامه رابرت به‌عنوان مرجع پارلمانی» معرفی شده است. به برکت اینترنت وارد قارهٔ ناشناخته دستورنامه رابرت شد و در تاریخ مذکور، متن ویرایش سال ۱۹۱۵ این کتاب را دانلود کرد و در جا آن را «تی» کشید: خودش بود؛ دانش فنی ساخت جامعه مدرن. اما این مواجهه، چهارمین مواجهه ایرانیان با کتاب دستورنامه رابرت بوده است.

بعدها دریافت که مرجع پارلمانی انجمن معتادان گمنام نیز که گفته می‌شود در ایران، با احتساب اعضای غیررسمی، حدود یک میلیون نفر عضو دارد، «دستورنامه رابرت» است. شعبه ایرانی انجمن معتادان گمنام را دو بردار که قبلاً در آمریکا عضو انجمن معتادان گمنام بودند، در قرچک ورامین بنیان گذاشتند. در کتابچه راهنمای این انجمن، که به فارسی هم ترجمه شده است، تصریح شده است که مرجع پارلمانی این انجمن، مانند بسیاری از سازمان‌های آمریکایی، «دستورنامه رابرت» است.

تصویر روی جلد نخستین ویرایش کتاب «خلاصه دستورنامه رابرت»

می‌توان گفت که دومین مواجهه ایرانیان با دستورنامه رابرت هم به سال‌های اواخر دودمان پهلوی برمی‌گردد. بعضی از بنیان‌گذاران و مسئولان کنفدراسیون دانشجویان ایرانی مقیم خارج از کشور در دوران قبل از انقلاب به مترجم کتاب گفته‌اند که در تأسیس و اداره آن کنفدراسیون از قواعد مندرج در ویرایش‌های اولیه این کتاب استفاده می‌کردند.

اما نخستین مواجهه ایرانیان با دستورنامه رابرت به سال ۱۹۱۵ برمی‌گردد که یک دانشجوی ۱۶ ساله ایرانی در دانشگاه آمریکایی بیروت،‌ با نوشتن مقاله‌ای که در نخستین شماره نشریه انگلیسی‌زبان اتحادیه دانشجویان دانشگاه آمریکایی بیروت چاپ شده است، کتاب دستورنامه رابرت را معرفی کرده است. وی در آن مقاله کوتاه، به‌درستی توضیح می‌دهد که اساسنامه و قانون اساسی باید در چارچوب قانون عام پارلمانی تدوین شود و اساسنامه اتحادیه دانشجویی ما هم طبق همان قانون عام پارلمانی تدوین‌شده است که در کتاب دستورنامه رابرت تشریح شده است. وی در آن مقاله توضیح می‌دهد که هدف اصلی اتحادیه ما آشنا ساختن دانشجویان با قانون عام پارلمانی است. به همین خاطر، لازم است فوری به کتابخانه دانشکده بروید و کتاب دستورنامه رابرت را بگیرید و بخوانید.

نویسنده جوان آن مقاله، شوقی افندی، بعدها یکی از رهبران برجسته تشکیلات بهائیان شد و به نظر می‌رسد آشنایی وی با علم حقوق پارلمانی و دستورنامه رابرت نقش مهمی در ارتقای توانمندی‌های رهبری وی و ایجاد یک سازمان فسادناپذیر جهانی ایفا کرده باشد.

ترجمه خلاصه دستورنامه رابرت
به‌محض آشنایی مترجم با دستورنامه رابرت، نسبت به تهیه نسخه کاغذی خلاصه آخرین ویرایش کتاب دستورنامه رابرت (در آن سال‌ها؛ ویرایش دهم) اقدام شد و ترجمه آن همان سال به پایان رسید و متن آن از همان زمان در اختیار علاقه‌مند قرار گرفت. همان متن، بدون هیچ تغییری، در ادامه تقدیم خوانندگان می‌شود.

ملاحظه خواهید کرد که مخاطبان این «خلاصه» کتاب،‌ خوانندگانی هستند که در جامعه‌ای زندگی می‌کنند که تمام سازمان‌های آن طبق همین قواعد تأسیس شده و اداره می‌شوند. این قواعد، همان‌طور که قواعد و مراسم نماز جماعت برای مسلمانان شناخته‌شده است، برای اهالی فرهنگ آنگلوساکسونی، و ازجمله برای آمریکاییان هم شناخته‌شده و عرفی است. تفاوت‌های فرهنگی عمیق بین دو فرهنگ سبب می‌شود خوانندگان ایرانی این کتاب دچار سوءتفاهمانی شوند که جا دارد ضمن اشاره به آن‌ها، نسبت به پیامدهای ناخوشایند این سوءتفاهمت نیز هشدار داده شود.

مطالعه این کتاب و آشنایی با قواعدی که در این کتاب به آن‌ها اشاره شده است، شروع بسیار مناسبی است برای آشنایی بیشتر و تدریجی با کل «قانون عام پارلمانی» به‌مثابه یک «منظومه حقوقی» جامع، کامل و منسجم که در متن کامل کتاب دستورنامه رابرت تشریح شده است و به‌عنوان دومین کتاب کادرها، بعدازاین کتاب، در همین مجموعه منتشر خواهد شد.

معمولاً، فعالان اجتماعی پروفشنال که در انواع جامعه/انجمن/سازمان‌های گوناگون فعالیت دارند، به‌محض آشنایی با قواعد مندرج در این خلاصه کتاب، و با خوشحالی قابل‌درکی، می‌کوشند مجامع تصمیم‌گیری متبوع خود را طبق همین قواعد اداره کنند. مترجم برای تمام آنان آرزوی موفقیت می‌کند، اما هشدار می‌دهد که تجربه‌های گذشته مترجم طی حدود ۱۵ سال گذشته در آموزش، تمرین و ترویج این قواعد در فرهنگ ایرانیان به‌کرات نشان داده است که نمی‌توان از ایرانیان توقع داشت که در چارچوب مفاهیم و اصطلاحاتی که در این قانون آمده است بیندیشند، حرف بزنند و رفتار کنند.

بیش از یک دهه تجربه مستمر و برگزاری کارگاه‌های آموزشی بسیار زیاد و ایثار قابل‌تحسین بسیاری از فعالان پروفشنال، که کاستی‌های آموزشی دفتر کادرها را با بزرگواری تحمل کردند،‌ لازم بود تا سرانجام روش مناسب به‌کارگیری این قواعد در فرهنگ ایرانیان کشف شود.

پیش از تشریح اجمالی این دستاورد، خوب است به تجربه تألیف کنندگان این کتاب در این زمینه نیز اشاره‌ای بشود.
انتشار نخستین ویرایش کتاب «دستورنامه رابرت» در سال ۱۸۷۶ با استقبال وسیعی مواجه شد و محافل و گروه‌های خود به خودی زیادی برای آموزش و ترویج این قواعد، به‌عوان قواعد بازی دموکراسی، در سراسر آمریکا شکل گرفت. بعدها، از به هم پیوستن همین محافل، انجمن ملی پارلمانتارین‌های آمریکا تأسیس شد که مرجع پارلمانی آن آخرین ویرایش «دستورنامه رابرت» است. اعضای این انجمن، که خودشان را «پروفشن» می‌دانند، مانند وکلا، در سراسر آمریکا برای ارائه خدمات مشاوره‌ای حقوق پارلمانی فعال هستند. اما نکته درخور تأمل این است که فقط بعضی از آنان که به‌عنوان «پارلمانتارین پروفشنال رجیسترشده»، گواهی‌نامه لازم را اخذ کرده باشند، حق دارند جلسات تصمیم‌گیری را اداره کنند و در امور مربوط به تدوین اساسنامه/آئین‌نامه‌های سازمان‌های مختلف مشاوره بدهند.

هدف از اشاره به این واقعیت این است که نشان داده شود، حتی در کشوری که این قواعد به‌صورت عرفی شناخته‌شده است، بازهم اداره مجامع تصمیم‌گیری، به‌خصوص وقتی موضوعات مهم و حساسی در دست بررسی باشد، به کسانی سپرده می‌شود که به این پروفشن نسبتاً پیچیده آشنا باشند. حتی رئیس مجلس سنا و مجلس نمایندگان آمریکا نیز طبق توصیه‌های مشاور پارلمانی خود عمل می‌کنند. نمونه بسیار معروفش، واکنش مایک پنس، معاون دونالد ترامپ، ‌رئیس جمهور وقت ایالات متحد آمریکا، و رئیس مجلس سناست که در واکنش به اعتراض رئیس خود در خصوص نحوه معرفی آرای الکترال ایالات در مجلس سنا می‌گوید: طبق توصیه مشاور پارلمانی سنا عمل کردم.

محلی‌سازی این قواعد در فرهنگ ایرانیان
تصمیم‌گیری در مجامع تصمیم‌گیری، با خصوصیات مشخص (که در صفحه یک کتاب اصلی دستورنامه توصیف شده است)، یک «فعالیت» است که قواعد آن را، مثل قواعد هر فعالیت دیگری، می‌توان انتزاع کرد. این قواعد «عام» و «کلی» هستند. کم‌وبیش مانند مفاهیم کلی نسبت به مفاهیم جزئی در فلسفه. مثل نسبت مفهوم کلی «انسان» به این «انسان» جزئی خاص. درنتیجه، به‌کارگیری این قواعد در هر وضعیت خاص، مثل به‌کارگیری هر مفهوم کلی در هر مورد جزئی است. با این حساب، محلی‌سازی این قواعد در هر مجمع تصمیم‌گیری فرایند خلاق به کار گیری قواعد عام در هر مورد خاص است، نه به این ترتیب که قواعد عام را کج‌وکوله کرد، بلکه به این معنا که برای هر وضعیت خاص، طبق علم حقوق پارلمانی، قواعد مناسب را کشف کرد و به کار گرفت.

این کار، قطعاً و یقیناً مستلزم تسلط بر کل قانون عام پارلمانی به‌مثابه یک منظومه حقوقی است، اما، برای اداره مجامع ایرانیان این تسلط هم کافی نیست. چرا؟

همان‌طور که هیچ کس سواد ریاضی و سواد خواندن و نوشتن را به‌صورت خود به خودی درک نمی‌کند و باید این سواد را یاد بگیرد،‌ و تازه بعد از آشنایی و آموختن مفهوم «دو» و «سه» است که می‌توان «دو کتاب» و «سه مداد» را بفهمد، اصطلاحات و مفاهیم حقوق پارلمانی نیز باید ابتدا آموزش داده شود تا افراد بتوانند با آن مفاهیم و با آن دستگاه مفهومی بیندیشند.

اما همه می‌دانیم ایرانیانی که در مجامع تصمیم‌گیری شرکت می‌کنند، با این مفاهیم و اصطلاحات آشنا نیستند و درنتیجه، نمی‌توانند نیات و تمایلات درونی خودشان را در قالب این مفاهیم بیندیشند و بیان کنند. آنان به زبان فرهنگی خودشان می‌اندیشند و مدیرجلسه‌ای که می‌خواهد جلسه ایرانیان را طبق این قواعد اداره کند نمی‌تواند و نباید از اعضایی که با این قواعد آشنا نیستند توقع داشته باشد که طبق این قواعد بیندیشند و عمل کنند. چاره چیست؟

ترجمه هم‌زمان دو زبان فرهنگی
خوشبختانه تجربه‌های مشترک گروهی از فعالان اجتماعی پروفشنال طی بیش از یک دهه گذشته، که با علاقه‌مندی و صرف وقت در کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت شرکت کردند، یا کسانی که این امکان را در اختیار مترجم قرار داند تا بکوشد مجامع آنان را طبق این قواعد اداره کند، سبب شد تا سرانجام راه‌حل این مشکل به‌مرور کشف شد. این راه‌حل در تئوری ساده است: مدیرجلسه باید زبان فرهنگی ایرانیان را به زبان این قواعد ترجمه کند. معنای این حرف این است که مدیرجلسه، ابتدا باید اجازه بدهد هر عضوی، طبق فرهنگی ایرانی، هر وقت هر چه دلش خواست بگوید. اما بعد، تا حدی که حوصله جمع اجازه می‌دهد، برای عضو و برای جمع توضیح بدهد که قالب حقوقی مناسب برای کاری که او می‌خواهد به مجمع پیشنهاد دهد چیست و قواعد منطقی آن‌ کدام است.

تصویر روی جلد ویرایش دوم کتاب «خلاصه دستورنامه رابرت»

تجربه نشان می‌دهد، اگر مدیر جلسه‌ در این زمینه مهارت‌های کافی را کسب کرده باشد، می‌تواند به‌سادگی عضو و مجمع را مجاب سازد که طبق قواعد عقلی و منطقی که مورد قبول همه قرار خواهد گرفت، عمل شود. بدیهی است که هر جمعی حق دارد، طبق توافق خود، قواعد مندرج در دستورنامه را اصلاح و یا حتی ابطال کند، مشروط به این که در چارچوب علم حقوق پارلمانی انجام شود. یعنی مشروط به این که این اصلاحات عقلی و قابل استدلال باشد.

تجربه یک جهش فرهنگی
اکنون می‌توان منظور از «تجربه یک جهش فرهنگی» را دریافت:
با توجه به سربرآوردن انسان‌های «مستقل و آزاد»، که همه خود را دارای نظر و حق اِعمال نظر می‌دانند، و این خود به معنای ورود ایران به یک مرحله تاریخی جدید است، سازمان‌دهی به جامعه/انجمن/سازمان‌های گوناگون، به روش هیأتی و سنتی، که در نوع خود بسیار کارآمد و اثربخش بود، دیگر کارآیی ندارد. راه‌حل این مشکل، سازمان‌دهی به جوامع بر اساس قواعدی مشابه قواعدی است که دیگران سالیان قبل کشف کرده‌اند و در عمل هم جواب داده است و جواب می‌دهد.

با این توضیح مختصر، می‌توان گفت «جهش فرهنگی» تلاش دسته‌جمعی گروهی از فعالان اجتماعی پروفشنال است که طی دهه گذشته کوشیده‌اند، و از این پس نیز خواهند کوشید، این قواعد را، که «سواد دموکراسی» است، فرابگیرند و آن را به دیگران هم آموزش بدهند.

این قواعد، در مهد اصلی خود، پارلمان انگلستان، طی قرن‌ها و بدون طرح قبلی، و از طریق آزمون‌وخطا ساخته و پرداخته شد و همان چیزی است که، با تسامح می‌توان گفت، به‌عنوان «قانون اساسی نامکتوب» انگلستان شناخته می‌شود. این قانون اساسی نامکتوب را، آمریکاییان به‌ضرورت و برای هم‌وطنان غیرانگلیسی‌تبار خود مکتوب کردند و به‌عنوان دانش‌فنی در اختیار همگان قرار دادند. «جهش فرهنگی»، چه بخواهد و چه نخواهد، مجبور است کل آن تجربه‌ها را که طی قرن‌ها انباشت شد، یکجا به علاقه‌مندان آموزش بدهد. به همین خاطر است که «جهش» در این زمینه یک امر انتخابی نیست. وقتی شما مجموعه این قواعد را فرامی‌گیرید، جهشی به طول قرن‌ها به جلو کرده‌اید که، چه بخواهید و چه نخواهید، پیامدهای مهمی خواهد داشت.

انقلاب در استراتژی؛ اصلاح در تاکتیک
بعد از آشنایی کامل با علم حقوق پارلمانی است که می‌توان دریافت چیزی که به عنوان مشکلات ساختاری معرفی می‌شود،‌ در واقع چیست و راه‌حل واقعی آن در کجاست و برای تحقق آن چه کسانی چه باید بکنند؟

همین‌جا لازم است خاطرنشان شود که هرچند کتاب دستورنامه رابرت یک مجموعه قواعد است، اما، به‌ویژه در متن کامل، سعی شده است حتی‌المقدور دلایل قواعد نیز تشریح شود و به‌این‌ترتیب، این کتاب یک کتاب حقوقی هم هست. بااین‌همه، این کتاب مدعی نیست که علم حقوق پارلمانی را در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.

اما کسانی که به علم حقوق علاقه‌مند باشند می‌توانند در جریان آشنایی با پراکتیس حقوق پارلمانی، و نیز در پی آشنایی با روش استدلال‌هایی که در کتاب ارائه شده است، به‌مرور با «علم حقوق پارلمانی» نیز آشنا شوند و همین علم است که می‌تواند ملت ما را از تقلید غیرعالمانه از قوانین سایر کشورها، به اجتهاد علمی در این زمینه رهنمون شود.

در پرتو علم حقوق پارلمانی است که می‌توان دریافت بسیاری از ساختارهای حقوقی که از مشروطه به این‌سو در ایران تأسیس شده‌اند، فاقد پشتوانه عقلی و فلسفی بوده‌اند و به همین دلیل پر از مغایرت و ناهماهنگی و تعارض هستند و سازمان‌های حاکمیتی که بر اساس آن‌ها بناشده است، همین مشکلات را بازتاب می‌دهند و پیامدهای عملی آن وضعیتی است که مشاهده می‌شود.

در چارچوب همین تحلیل، می‌توان دریافت که تمام این ساختارها به اصلاحات زیربنایی و بنیادین نیاز دارند و در همین معنا ماهیت انقلابی می‌یابند. اما این تغییرات انقلابی جز از طریق آموزش، تمرین و ترویج همین قواعد و همین آگاهی‌ها، و ارتقای مهارت‌های ملی در امر ساخت جوامع مبتنی بر قانون، ممکن نخواهد شد. به‌این‌ترتیب، در چارچوب چنین تحلیلی است که درک معنای درست این شعار ممکن می‌ششود: انقلاب در استراتژی؛ اصلاح در تاکتیک.

به نظر مترجم، فقط با درک قانون عام پارلمان به‌مثابه یک منظومه حقوقی است که می‌توان «جامعه کل»‌ی را تصور کرد که تمام جوامع درون آن، ضمن حفظ استقلال هر جامعه، تمام آن‌ها باهم هماهنگ و متوازن رفتار کنند به‌نحوی‌که تعارض فرد و جمع، و حریم خصوص و فضای عمومی، به روشی منطقی و متوازن و با اراده خود مردم حل‌وفصل شود.

تصویر روی جلد ویرایش سوم کتاب «خلاصه دستورنامه رابرت»

کتاب «خلاصه دستورنامه رابرت» فقط شروع خوبی در مسیر آشنایی با علم حقوق پارلمانی و قانون عام پارلمانی است که در دستورنامه رابرت تشریح و تبیین شده است.

درباره این کتاب
همان‌طور که گفته شد، این نخستین ویرایش «خلاصه دستورنامه رابرت» است که از سوی مؤسسه رابرت رولز به‌عنوان خلاصه ویرایش دهم کتاب اصلی، در سال ۲۰۰۰ منتشر شد. ویرایش یازدهم کتاب کامل «دستورنامه رابرت» در سال ۲۰۱۱ منتشر شد و همراه با آن ویرایش دوم «خلاصه دستورنامه رابرت» نیز انتشار یافت. ویرایش یازدهم با ویرایش دهم،‌ تفاوت چندانی ندارد. اما دوازدهمین ویرایش کتاب کامل «دستورنامه رابرت» که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد،‌ صفحه‌بندی کاملاً متفاوتی دارد و تمام مطالب کتاب، مانند یک قانون، بخش‌بندی شده است. درنتیجه، ارجاع به مطالب کتاب بسیار ساده‌تر شده است. اما سومین ویرایش «خلاصه دستورنامه رابرت» که در سپتامبر ۲۰۲۰ منتشر شد و همراه ویرایش دوازدهم کتاب اصلی تلقی می‌شود، تفاوت مهمی با ویراییش‌های قبلی ندارد.

گفتنی است آماده‌سازی ترجمه ویرایش دوازدهم کتاب دستورنامه رابرت برای چاپ کاغذی مراحل نهایی را طی می‌کند و به‌محض انتشار عمومی آن، ویرایش سوم «خلاصه دستورنامه رابرت» نیز، به‌صورت کاغذی منتشر خواهد شد.
در ترجمه نخستین ویرایش «خلاصه دستورنامه رابرت» که در ادامه تقدیم می‌شود، ارجاعات به متن انگلیسی کتاب اصلی، به همان صورت نقل‌شده است. زیرا، هنگام ترجمه آن هنوز ویرایش دهم کتاب «دستورنامه رابرت» به فارسی ترجمه نشده بود. لازم بود این ارجاعات تصحیح شوند. اما این کار نیز در ویرایش سوم «خلاصه دستورنامه رابرت» انجام می‌شود.

متنی که در ادامه می‌آید، باهدف ارائه به کارورزان کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت در سال ۱۳۸۶ ترجمه شد. همان ترجمه، بدون هیچ دست‌کاری تقدیم می‌شود. با این امید که ترجمه سومین ویرایش «خلاصه دستورنامه رابرت» که بعد از انتشار دوازدهمین ویرایش متن کامل «دستورنامه رابرت» منتشر خواهد شد، هیچ‌یک از مشکلات این ترجمه را نداشته باشد.

داود حسین
۸ فروردین ۱۴۰۲